On Air The Afternoon Show Alex Brindley | 3:00pm - 5:00pm

Traa dy Liooar, 17oo Mee Vayrt 2025

Meeryn ass Traa dy Liooar, Jelune 17oo Mee Vayrt 2025

Ta imnea mooar ayn mychione Currym noa jeant aarloo son Kiarail Vannin, as va jeeaghyn dy hoilshaghey magh dy row eh fo Kiarail Vannin sheeyney magh y varney eddyr creearey son mraane dy chur enn er kanghyr keeagh as kanghyr cervix. 

Rere ny va scruit 'sy Churrym liorish yn lught-reill Cannan, v'eh fo Kiarail Vannin geiyrt er policy y Reeriaght Unnaneysit, lesh creearey dagh trass vlein, shaghey dagh nah vlein myr t'eh er ve 'syn Ellan neayr's y vlein 1998, as vees jannoo seose stundayrt airhoil, lesh caa dy chur enn er kanghyr roish my vees eh cheet dy ve ny smoo as dy ghoaill toshiaght er gaase ny s'tappee. Choud's va sleih gra dy jinnagh eh spaarail argid chelleeragh, cur er mraane fuirraghtyn rish blein elley eddyr creearey, dy beagh eh costal ny smoo fy yerrey, lesh feme er jannoo tooilley dy gheddyn rey rish kanghyr smoo, lesh mraane cheet dy ve smoo ching er-coontey jeh as ayns feme jeh tooilley lheihys, shaghey cheet stiagh er dy moghey.

'Sy Churrym t'eh gra dy vel yn Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay briaght jeh Kiarail Vannin dy chur bree da moyllaghyn erbee jeant ec Bing Ashoonagh Creearey y Reeriaght Unnaneysit, vees goll er pohlldal liorish yn Rheynn as Slaynt Theay Ellan Vannin, as dy vel shoh goaill stiagh jannoo ny sloo menkid creearey cadjin son kanghyr keeagh as kanghyr cervix.

Lesh whilleen sleih cheet dy ve boirit mychione y chooish, ren Oltey yn Chiare as Feed son Connaghyn, Rob Callister, cur screeuyn da'n Ard Shirveishagh, Alfred Cannan, yn 10 Mee Vayrt, gra dy row yn ayrn shoh jeh'n Churrym jannoo seose "marran mooar ayns briwnys". Ayns freggyrt ta Mnr Cannan gra nagh vel Slaynt Theay Ellan Vannin, ta reaghey stundayrtyn son Kiarail Vannin, er voylley lheid y chaghlaa, agh t'eh gra dy jig aa-scrutaght jeh'n chooish ayns yn 12 vee shoh cheet, agh nagh vel caghlaa erbee er ny voylley ny er ny yannoo foast.
Ta'n Shirveishagh Slaynt as Kiarail y Theay, Claire Christian, feeraghey nagh vel moyllaghyn erbee ec y traa t'ayn, ny moyllaghyn vees goll er pohlldal, son caghlaa y stundayrt son creearey kanghyr ayns Ellan Vannin. T'ee gra, er yn oyr dy vel fys dy ve currit, as er-lhee dy row stiureyder Slaynt y Theay dy chur y fys shen yn astyr shen, nagh vel Slaynt y Theay er voylley caghlaaghyn da stundayrt y creearey kanghyr t'ayn nish, agh dy bee ad cummal aa-scrutaght clinicoil ayns yn 12 vee shoh cheet.

Ta Bnr Christian gra dy vel y chooish 'sy Churrym dy bunnidagh dy chowraghey magh dy vel yn aa-scrutaght goll er jannoo. T'ee gra dy vel paart jeh'n Churrym er duillag 5, dy vel eh kiart yn red cheddin as v'eh ayns yn daa vershoon shoh chaie jeh'n Churrym. 

Ta Bnr Christian gra dy vel chammah's yn Rheynn as Kiarail Vannin goaill-rish dy vel doolaneyn fo livrey ny shirveishyn kiarail slaynt ain cheusthie jeh'n chlaare argidoil, as eer lesh y £25 millioon currit dy ve ry gheddyn 'sy Chlaare Argidoil 2025-26, dy vel dean ny caghlaaghyn er nyn soilshaghey magh 'sy Churrym as 'sy Phlan Obbree: dy yannoo noa-emshiragh; dy yannoo ny shirveishyn t'ad dy livrey smoo fondagh; as dy scughey ad gys y voayl kiart, ec y traa kiart, as marish y pheiagh kiart. 

Ta Oltey yn Chiare as Feed son Carbory, Balleychashtal as Malew, Tim Glover, gra dy vel eh niartaghey ooilley va Mnr Callister dy ghra 'sy screeuyn echey da Mnr Cannan, as dy vel eh cur yn foill son y voirey er gennid dy eddyr-insh ren cur corvaal dy neu-hickyrys dy ve ayn as imnea dy ve cho mooar mychione creearey kanghyr. T'eh credjal dy row fys scruit 'sy Churrym noa scruit dy moal, as dy row y chooish er ny goaill ayns laue ayns aght cowartagh, lesh yn lught-reill screeu un red, as eisht gra dy row eh meanal red ennagh elley tra haink boirey dy ve ayn. 

T'eh gra dy vel shoh spaarail towse beg dy argid ec y toshiaght, agh t'eh briaght mychione ny costyssyn 'sy traa sodjey, dy vel eh laccal toiggal shen, as dy beagh ny costyssyn ny smoo 'sy traa sodjey, as dy voddagh eh jannoo er bioys. Ta Mnr Glover gra dy vel eh arryltagh dy hoie sheese as dy loayrt rish Bnr Christian er y chooish. 

Myr ren Mnr Cannan screeu rish Mnr Callister, as myr dooyrt Bnr Christian, va Slaynt y Theay jeean dy ghra nagh row caghlaa jeh'n lheid shen er ny voylley ec y traa t'ayn, agh dy jig aa-scrutaght clinicoil ayns yn 12 vee shoh cheet dy yannoo shickyr dy vel shirveishyn nyn lhie er yn eanish as er y choyrle sheansagh share vees ry gheddyn. Ta fogrey gra dy jean Slaynt y Theay loayrt rish dy chooilley pheiagh cochianglt rish y chooish as rish y theay dy chur shickyrys er caghlaa erbee dy ve moyllit 'sy traa ry heet. 

Ta Mnr Glover gra nagh vel eh toiggal yn oyr, lurg coloayrtys er y chooish liorish Coonceil ny Shirveishee yn 6 Mee Vayrt, dy row eh goaill choud dy yannoo baghtal y stayd. 

Va feyshtyn mychione y chooish ec Olteynyn ayns yn Chiare as Feed Jemayrt yn 11 Mee Vayrt, as va kuse dy Olteynyn garaghtee as gra reddyn dy faghidagh tra va'n Shirveishagh Slaynt as Kiarail y Theay, Claire Christian, gra dy vod y Currym ayns rieughid goll er lhaih ayns caghlaaghyn aght, as ny lhie er y varel ec peiagh ennagh, dy row caghlaaghyn dy ve jeant lesh cooney y Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay as Slaynt y Theay, as dy vel bun elley smoo kenjal currit er, dy vel kied ec Kiarail Vannin cur bree da caghlaaghyn er nyn moylley ec Bing Ashoonagh Creearey y Reeriaght Unnaneysit. Ta Bnr Christian gra neesht nagh row eh fo'n Rheynn cur bree da red ennagh nagh row goll er moylley ec Slaynt y Theay. T'ee gra nagh vel moyllaghyn ayn ec y traa t'ayn dy yannoo caghlaa.

Ta Mnr Callister gra dy vel imnea feer dowin echey dy vel shirveishagh shassoo ayns yn Chiare as Feed as gra dy bunnidagh dy vod docamaid, docamad cur fo harey, ve er ny lhaih ayns caghlaaghyn aght, as dy vel shen oyr son imnea dowin. T'eh gra dy vel yn chooid smoo jeh'n tastey jeh shoh er jeet veih'n nhee dy vel y Currym shen gra dy baghtal, "cur bree da moylley erbee jeant ec Bing Ashoonagh Creearey y Reeriaght Unnaneysit". T'eh gra, my vees peiagh shirrey y chooish shoh er-linney, dy vel eh soilshaghey magh dy cleeir dy vel y Reeriaght Unnaneysit ec y traa t'ayn creearey dagh trass vlein, neu-chosoyley rish Ellan Vannin, ayn ta creearey dagh nah vlein, as dy jinnagh shin smooinaghtyn er shen myr y stundayrt airhoil. 

Ta Mnr Callister briaght jeh'n Shirveishagh yn oyr nagh ren y ronney er-lheh shoh cur seose brattagh jiarg - shen dy ghra, tayrn geill da'n chooish shoh - cheusthie jeh'n Rheynn: jeeish hene dy persoonagh; da'n wirran olitickagh eck; as da'n Rheynn, fakin yn towse dy phohlldal theayagh t'ain myr Ellan son sheshaghtyn giastyllagh y changhyr 'syn Ellan. T'eh gra dy lhisagh shoh v'er hayrn geill, dy row eh er agenda y hirveishagh, as dy ren ee lhiggey da skyrrey shaghey, as dy lhisagh ee goaill-rish shen.

Ta Bnr Christian gra, er-lhee ny vees scanshoil, as ayns aght dy vel ee coardail rish Mnr Callister, wheesh as dy vel eh briaght jee c'red vees brattagh jiarg. T'ee gra reesht nagh row yn kiarail dy row moyllaghyn dy yannoo shen, myr shoh nagh row eh brattagh jiarg, v'eh dy row Slaynt y Theay dy gholl ersooyl, dy yannoo yn aa-scrutaght, as eisht dy jean ad moyllaghyn. T'ee gra nagh row eh reaghys va jeant ec y traa shen.

Ta sheshaghtyn giastyllagh cochianglt rish kanghyr noi ny va jeeaghyn dy ve ny caghlaaghyn treealit 'sy Churrym noa. Ren Possan Coonee Kanghyr Keeagh Vannin lhunney aghin er-linney, as ta ny shlee na kiare thousane enmyn er ve currit da. Ass-lieh y heshaght ghiastyllagh, hug loayreyder fogrey ayns ny meanyn sheshoil cur booise dauesyn t'er chur nyn enmyn da'n aghin, as gra nagh jean y troddan shoh cheet gys jerrey derrey vees barrant scruit ec yn Shirveishagh Slaynt as Kiarail y Theay nagh jig caghlaa da'n chlaare son creearey dagh nah vlein, derrey vees aght smoo fondagh er ny gheddyn son cur enn er kanghyr ayns mraane.

Neayr's shen, ta fogrey y Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay gra dy vel yn Rheynn toiggal dy bollagh as goaill-rish wheesh ta'n ennaghtyn mychione menkid creearey keeagh as dy vie lesh cur booise da Possan Coonee Kanghyr Keeagh Vannin son goaill ayrn ayns coloayrtys jarrooagh rish y Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay as Oik Coonceil ny Shirveishee Jeheiney shoh chaie, yn 14 Mee Vayrt, dy loayrt mychione as dy veeinaghey imneaghyn.

Ta'n Possan gra dy vel eh er n'gheddyn barrant scruit ec yn Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay dy jean eh cur eh hene da cur cuirrey er y Phossan dy ghoaill ayrn ayns lheid yn aa-scrutaght – shen yn aa-scrutaght dy ve jeant ayns yn 12 vee shoh cheet ec Slaynt y Theay ayns creearey keeagh as cervix – cur geill da barelyn ec dy chooilley pheiagh. T'eh gra nagh bee caghlaaghyn erbee jeant da'n chlaare dagh nah vee gyn coloayrtys rish y cheshaght ghiastyllagh as possanyn as sleih elley cochianglt rish y chooish.

Ta'n Possan goll er reesht dy chur booise veih'n chree da dy chooilley pheiagh as cagh ren pohlldal eh liorish cur nyn enmyn da'n aghin echey as hug eam er Olteynyn yn Chiare as Feed oc.

Va taishbynys reaghit ec y Phossan cheumooie jeh ny Troggalyn Slattyssagh moghrey Jemayrt yn 18 Mee Vayrt, choud's veagh Olteynyn cheet ry cheilley son Soie Tinvaal Mee Vayrt. Agh nish cha bee taishbynys ayn, as ta Caairlagh y Phossan, Julie Stokes, gra dy daink ad quaiyl, Jeheiney yn 14 Mee Vayrt, yn Shirveishagh Slaynt, Claire Christian, as Shirveishagh Oik Coonceil ny Shirveishee, David Ashford, as dy vel ad feer wooisal dy ghra dy vel oc nish barrant scruit ec ny neesht jeu nagh bee caghlaaghyn erbee jeant da'n chlaare creearey dagh nah vlein t'ayn nish.  T'ee cur booise mooar dauesyn ooilley dooyrt dy jinnagh ad cheet gys y taishbynys oc Jemayrt, agh nish dy vel shen scryssit magh, as nagh vel feme er jannoo shen.

Ta loayreyder ass-lieh y heshaght ghiastyllagh, Kanghyr Keeagh Nish, Angie Aire, gra, liorish sheeyney magh y varney eddyr creearey gys three bleeaney, magh ass shen oddys builley mooar cheet: er y surransagh as feme urree surral lheihys smoo doccaragh geyre; er yn eiyrtys – dy vod shen caghlaa dy bollagh. T'ee gra dy vel fys ain ooilley dy vel cur enn er dy moghey sauail bioys, as shen y stayd shegin dooin ve ayn, lesh creearey keeagh dagh nah vlein.

Ta Julie Stokes gra dy vel y barrant cheet myr relief feer vooar dy jarroo, son dy chooilley pheiagh, as dy vel ee cur booise da dy chooilley pheiagh t'er chooney lhieu roshtyn yn ynnyd shoh, as dy vel ee shickyr dy vel eh preayssyn y theay, as shen t'er chooney lhieu roshtyn yn ynnyd ta shin nish ec y traa t'ayn. 

Ta Bnr Stokes gra, dy bunnidagh, liorish caghlaa y chlaare chreearey veih dagh nah vlein gys dagh trass vlein, dy vel oo faagail y kanghyr keeagh gyn ve feddynit rish blein elley, as dy jean shen cur builley feer, eer vooar dy jarroo er eiyrtyssyn son surransee.

Ga nagh jig caghlaa chelleeragh, ta'n Rheynn foast gra dy bee aa-scrutaght jeant liorish Slaynt y Theay jeh'n chlaare chreearey, myr shoh cha nel shen dy ghra nagh jig caghlaa 'sy traa ry heet. Ta Bnr Stokes gra dy vel ee maynrey son aa-scrutaght dy ve jeant, as ayns rieughid dy vel yn aa-scrutaght dy yeeaghyn er ooilley y chreearey 'syn Ellan, dy vel mooarane cooishyn er claareyn creearey elley, myr shoh  dy jean yn aa-scrutaght shoh jeeaghyn er creearey ooilley yn Ellan – minnagh, cervix, keeagh – as dy by vaghtal eh dy vel claareyn creearey ain 'sy traa ry heet ta'n Reeriaght Unnaneysit er-chee cur er bun, jannoo aarloo, myr shoh dy jinnagh ad treishteil dy bee ad jeeaghyn orroo neesht, agh dy bee ad paart jeh'n aa-scrutaght shen, as shen ny vees scanshoil, dy bee coloayrtys eddyr ny sheshaghtyn giastyllagh as adsyn ta cochianglt dy mooar rish shoh, as dy bee ad ooilley parteays da ny reaghyssyn vees jeant.

Er-lesh Bnr Stokes nagh lhisagh y reiltys lhiggey lesh coardail sloo er veg, as dy vel kiarail pobble yn Ellan ain erskyn ooilley, as nagh vod veg ve ghiarrit magh ass kiarail changhyr, nagh vod shen y ve ayn. T'ee gra nagh jean yn sheshaght ghiastyllagh oc soiaghey jeh giarraghyn er chor erbee bentyn da kiarail changhyr. T'ee gra dy vel eh cho scanshoil dy vel enn currit er kanghyr cho bieau as cho moghey as vees possible, as dy vel shin er chlashtyn shoh rish bleeantyn, dy vel cur enn er dy moghey caghlaa eiyrtyssyn, as dy vel shen ny t'ad dy hirrey.

Ta Sheshaght Lhee Ellan Vannin er chlou yn aa-scrutaght eck jeh Currym Kiarail Vannin 2025-25, cur coontey giare chammah's jeh niart t'ayn as ardyn as imnea eck orroo bentyn da creatlagh y Reiltys son slaynt as kiarail y theay. Ta'n Sheshaght goaill-rish dy vel kuse dy chooishyn jarrooagh 'sy Churrym, goaill stiagh yn ashlish strateishagh echey, vees soilshaghey magh plan as strughtoor ayn dy livey kiarail slaynt chooidjagh vees ry chummal seose.  

Chammah's shen, ta'n Sheshaght goltaghey yn aght t'eh jeeraghey er kiarail dy chur lhiettrimmys er chingys, as er-lheh bentyn da cheet stiagh dy moghey as shirveishyn soit 'sy cho-voodeeys, chammah's baghtalys argidoil cheusthie jeh'n Churrym, vees cur myn-phoyntyn jeh freggyrtys son argid ny tackeyderyn as deanyn son fondid.

Agh ny yeih dy vel Sheshaght Lhee Ellan Vannin fakin ad shoh myr niartyn, t'ee cheet neesht er kuse dy imneaghyn mooarey, as er-lheh er y vuilley cummyssagh jeh dean dy spaarail 2% ayns shareaghey kiarail son surransee. T'ee cur raaue dy voddagh lheid ny saaseyn cur er shirveishyn kiarail y nah strane leodaghey, jannoo er mieys chammah's er entreilys.

Ta'n tuarastyl cur trimmid neesht er gennid dy vaghtalys ayns cur bree, as t'eh gra nagh vel linnaghyn-traa, cowraghyn cooilleeney ny curmyn currit er peiagh er-lheh son deanyn cheusthie jeh'n Churrym, as foddee dy jean shen cumrail freggyrtys as cooilleeney.

Ta imneaghyn elley goaill stiagh nagh vel coontey as myn-phoyntyn ayn son shirveishyn, dy vel neu-hickyrys bentyn da'n towse dy lheihys as dy hirveishyn dy ve currit, as gennid dy hess er femeyn ooilley cooidjagh, dy yannoo shickyr dy vel shirveishyn kiarail slaynt freggyrtagh da aggyrt ny surransee.

Ta'n Sheshaght cremmey er-lheh ny t'ee cheet er myr gennid dy cho-choyrle rish y theay as rish fir phrofeshoonagh ayns draghtey y Currym. Ta'n Sheshaght credjal, magh ass yn aght dy row ee faagit cheumooie jeh coloayrtyssyn, nagh row geill currit da toiggalys scanshoil veih fir lhee phrofeshoonagh, as dy voddagh shen jannoo er fondid ny policy-yn er kiarail slaynt.

Ny smoo na shen,  ta'n Sheshaght cur eam son aa-scrutaght ooilley-goaill jeh ny obbreeyn, as er-lheh jeh strughtoor reiree Kiarail Vannin. Ta argane echey dy vel coarys reiree sloo, vees goll er leeideil liorish fir oayllee lhee as phrofeshoonagh, jannoo ny smoo fondid as yn aght ta reaghyssyn jeant. 

Ta aa-scrutaght y Heshaght Lhee treealey kuse dy reddyn dy ve jeant dy ghoaill ayns laue ny imneaghyn shoh, as t'ad goaill stiagh ny cooishyn shoh : 

  • goaill ayns laue aa-scrutaght magh as magh jeh ny obbreeyn as jannoo ny sloo y reireydys dy yannoo shickyr dy vel leeideilys goll er imman veih cheu lhee as phrofeshoonagh y chooish; 
  • cooilleeney sess as myn-phoyntyn ayn jeh femeyn slaynt y phobble dy chur fys share mychione ny shirveishyn femoil; 
  • jannoo ny share yn aght ta coloayrtyssyn goll er cummal rish sleih cochianglt rish y chooish, as er-lheh liorish goaill stiagh geddyn fys veih fir lhee phrofeshoonagh as veih'n theay;
  • cur ny s'cleeirey yn aght t'ad currit da cooilleeney towseyn dy hirveishyn as dy lheihys dy hareaghey baghtalys as freggyrtys;
  • cur bree da saaseyn dy ve fondagh as cormid ayndaue, dy choadey shirveishyn lane-femoil choud's ta argid goll er spaarail;
  • cur er bun plannyn dy chur bree lesh tooilley myn-phoyntyn ayndaue lesh linnaghyn-traa er-lheh as saaseyn dy howsh eiyrtyssyn; 
  • jannoo tosheeaght jeh lhiassaghey coarys dy recortey kiarail chooidjagh dy hareaghey kiarail jeh surransee as yn aght ta kiareyderyn goll er co-oardrail; as
  • jannoo resoonagh reillyn er kiarail slaynt dy yannoo ny sloo neu-fondid er coontey rour obbyr-oik as dy hareaghey saaseyn dy chur couyryn.

Ta'n Sheshaght Lhee cur raaue, gyn ny aa-chummaghyn shoh, dy vel gaue mooar jeh jannoo ny sloo shirveishyn, as ass shen oddys eiyrtyssyn trome cheet er kiarail surransee. Ta'n tuarastyl gra, myr sampleyr, dy voddagh yn eiyrtys jeh cumrail ny scryssey magh obbraidyn myr reih ve towse smoo dy hingys as doilleeidyn lhee 'sy traa sodjey. Chammah's shen, ta'n Sheshaght cur raaue, gyn aa-scrutaght jeh ny obbreeyn, dy jean saaseyn neu-fondagh as ceau rour tannaghtyn ayn, as dy cummyssagh dy jinnagh shen jeeill da goo mie as fondid Kiarail Vannin. 

Ta'n Sheshaght cur kione er y tuarastyl liorish cur eam son aa-chummaghyn preayssagh, baghtalys smoo, as coloayrtyssyn s'lhea rish fir lhee phrofeshoonagh dy choadey shirveishyn slaynt 'sy traa ry heet. T'eh gra, my vees kied currit dy gholl er lesh ny giarraghyn, dy jig eiyrtyssyn tromey foddey-skeaylt magh assdaue.

Ta Oltey yn Chiare as Feed son Connaghyn, Julie Edge, gra dy vel ee goltaghey fogrey liorish reiltys y Reeriaght Unnaneysit dy vel jerrey dy ve currit er Shirveish Claynt Ashoonagh Hostyn, lesh airey slaynt y Reeriaght Unnaneysit goaill er y currym dy jeeragh dy livrey shirveishyn slaynt. 

Cha row rieau shirveish claynt currit er bun dy ghoaill stiagh y clane Reeriaght Unnaneysit ec y traa haink toshiaght er yn chirveish claynt ashoonagh 'sy vlein 1948. Shaghey shen, va shirveishyn er-lheh currit er bun ayns Sostyn, ayns Nalbin, 'sy Vretin as ayns Nerin Hwoaie, agh v'ad goll er stiurey ec rheynnyn reiltys y Reeriaght Unnaneysit derrey va reill lhiggit magh gys ny ard-whaiylyn oc hene. Va bree currit da slattys slaynt as kiarail y theay Mee Averil 2013, as magh ass shen haink Shirveish Claynt Ashoonagh Hostyn dy stiurey cooishyn ec foddid veih'n reiltys.

Tra va Kiarail Vannin currit er bun 'sy vlein 2021, shen va'n cummey er ny voylley ec yn Reejerey Jonathan Michael, dy row Kiarail Vannin dy yeeraghey er stiurey shirveishyn ec foddid veih'n reiltys. 

Ta Bnr Edge gra dy vel ee jeant cho booiagh liorish shen t'er haghyrt 'sy Reeriaght Unnaneysit, as dy vel ee treishteil dy jean eh jeeraghey inchyn yn Ard Shirveishagh, as dy vel shin feme y reaghys shen ayns shoh 'sy Tinvaal ayns shoh as nish dy chur ass-lieh pobble Ellan Vannin, as dy lhisagh shin ve goll edyr yn un raad ny'n raad elley.

---oooOooo---

Ta doilleeidyn elley ry heet son Kiarail Vannin. Hoshiaght, ta Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar gra nagh vod eh eeck ny costyssyn jeh reaghey shirveish son yn Ellan. Sheshaght ghiastyllagh ta'n Shirveish, as t'ee gra dy vel costyssyn elley dy hirveishagh er yn Ellan, er yn oyr dy vel feme er cullee elley dy etlagh harrish y vooir. Ta'n shirveish shoh goll er jannoo lesh etlan cassee.

Ayns fogrey ta Kiarail Vannin gra dy daink toshiaght er jannoo ymmyd jeh Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar myr ayrn jeh shirveishyn lhee yn Ellan 'sy vlein 2022, as ec y toshiaght lesh argid veih tashtey caghlaaee, roish my row y costys currit harrish gys Kiarail Vannin. Neayr's Mee ny Nollick 2023 ta Kiarail Vannin er ve loayrt rish yn Chirveish mychione cummal seose y feeaghan va er ny eeck jee dy reayll yn shirveish.

Ta Kiarail Vannin goaill-rish nagh vel y reaghys v'ayn, va goaill stiagh feeaghyn dy reayll yn shirveish, ry chummal seose eck, as dy row coloayrtyssyn mychione aght dy eeck per obbyr cooilleenit. Va eie elley mychione yn Shirveish shirrey tooilley toyrtyssyn giastyllagh ayns ynnyd jeh feeaghyn dy reayll ee. Ta Kiarail Vannin gra nagh dod yn Shirveish reaghey aght feayslee v'ee abyl dy choardail rish, as ayns ynnyd jeh shen dy row ee chebbal three aghtyn dy eeck, va goaill stiagh y feeaghyn dy reayll ee. Ta Kiarail Vannin gra nagh vel eh ry yannoo eck, as myr shoh nagh bee aght dy chummal seose yn shirveish 'sy traa ry heet. Hig jerrey urree ec jerrey y vee shoh, mannagh vel veg reaghit.

Eddyr yn daa hraa ta Kiarail Vannin gra dy bee foast shirveish ry gheddyn lesh etlan cadjin, as lesh etlan cassee ny Gardyn Coorse, as lesh Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar my vees aght reaghit dy eeck son shen.

As nish ta Fer Toshee Obree  Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar, Lee Salmon, gra dy vel eh girree ass yn oik echey er-coontey y doilleeid lesh yn shirveish da'n Ellan. T'eh gra dy vel imnea feer vooar echey mychione shirveishyn aer scanshoil 'sy traa ry heet, as dy vel shen ny s'lhea na'n chooish bentyn da'n Ellan. 

Ta Mnr Salmon gra nagh vod eh ny sodjey coardail lesh y raad ta'n Shirveish goll as dy vel eh faagail dy choadey y slaynt inchynagh echeysyn hene as son yn ynrickys persoonagh echey. T'eh gra dy row arrys feer echey nagh dod eh jannoo shickyr jeh shirveish 'sy traa sodjey myr ta'n theay toilchin. 

Ayns fogrey ta Mnr Salmon gra dy by vie lesh ve cleeir dy vel Kiarail Vannin er n'yannoo dy chooilley red 'sy phooar echey dy eaysley y cront. T'eh gra nagh row y reaghys echey dy irree ass jeant ynrican er-coontey y baggyrt er y droghad aer, agh soit er cooishyn s'lhea, as eh smooinaghtyn nagh vod eh ny sodjey coardail roo.

T'eh gra dy vel Kiarail Vannin er n'obbraghey dy creoi erskyn credjue dy chummal seose shirveish myr linney bioys son Ellan Vannin, jannoo cormid eddyr y doolane jeh livrey kiarail jeh stundayrtyn dowanagh as y rieughid argidoil.

T'eh gra my vees veg jeh feeuid dy ve ain, dy nee feeu eh strepey er-e-hon, as dy vel feme dy kinjagh  er smooinaghtyn mychione y chostys, as dy vel shen yn oyr dy vel Kiarail Vannin jannoo e cooidshare dy reaghey shirveishyn ayns aght vees jannoo shickyr jeh cormid ayns kiarail as feeuid son yn argid, er yn oyr nagh nee ynrican dy vel geddyn cormid kiart femoil, agh dy bollagh kiart. T'eh gra dy lhisagh sleih cur enn dy vel Kiarail Vannin currit da feddyn aght feayslee, as dy vel eh treishteil dy vel ee goll er cummal seose ayns ny eabyn eck dy lhiassaghey shirveish vees ry chummal seose as fondagh son cummaltee Vannin 'sy traa ry heet. 

Ta Ard Sheckter Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar, Joe Garcia, gra dy vel y doilleeid bentyn da cur argid. T'eh gra, veih'n toshiaght, dy row Kiarail Vannin geeck da'n Shirveish feeaghyn dy reayll ee, as eisht, soit er yn earroo dy obbraghyn yinnagh ad cooilleeney gys Mannin, dy jinnagh ad eisht geddyn feeaghyn son obbraghyn cooilleenit neesht. T'eh gra dy row y feeaghyn shen dy reayll ee kiarit dy eeck ny costyssyn mooarey dy ve eeckit rolaue son jannoo aarloo ny neesht jeh ny etlanyn oc, dy vod ad jannoo shickyr dy vod ad dy kinjagh cur freggyrt tra v'ad abyl dy etlagh.

Ta Mnr Garcia gra dy row shen dy yannoo shickyr dy row cullee currit stiagh ayns ny etlanyn shen dy vod ad etlagh harrish ushtey, myr shoh dy row shen culleeyn floadey son yn etlan, jaggadyn sauchys son y wirran oc as snauean sauchys, chammah's beacon son feddyn eh fo'n ushtey, er aggle dy jinnagh yn etlan tuittym sheese 'sy vooir, myr shoh dy row costys mooar er ooilley y chullee shen, as shen va'n feeaghyn dy reayll ee kiarit dy ventyn rish.

Chammah's shen, ta Mnr Garcia gra dy row oc ayns rieughid feeaghyn ayns ennym ynrican son cooilleeney obbyr, nagh row ayns rieughid cochianglt rish ny costyssyn feer jeh cooilleeney obbraghyn, soit er rate 'syn oor, my vees shen keeaylagh, as dy row shen yn aght va strughtoor er y reaghys oc lesh yn Ellan. T'eh gra dy by chosoylagh eh sleih toiggal dy vel Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar cosney argid dy bollagh myr sheshaght ghiastyllagh, nagh vel ad geddyn argid erbee dy jeeragh veih rheynn erbee y reiltys er chor erbee, as dy nee mirril eh ny keayrtyn dy vel ad abyl dy chummal seose yn daa etlan t'oc, ny schleiyn son kiarail criticoil ec ny fir-lhee choyrlee as ny para-fir-lhee son kiarail criticoil t'ad cur myr fwirran er ny etlanyn.

Ta Mnr Garcia gra, er-lesh, dy vel y doilleeid ayns shoh dy vel feme er cummal seose y chullee shoh dy kinjagh, myr shoh dy vel daa date 'syn eaillere mleeaney, as feme oc jannoo briwnys, vel ad dy vaih ayns goll er lesh cummal seose paart jeh'n chullee shoh ny dyn, as cho leah's nagh vel ad, dy vel ad coayl yn ablid shen dy etlagh harrish ushtey. T'eh gra, dy chur shen stiagh ayn reesht, gyn ourys dy jean shen costal eer ny smoo reesht, er yn oyr, tra t'ad er lhiggey da barney cheet 'sy chummal seose shen, eisht dy beagh feme er cur stiagh ayn eh reesht.

Ta Mnr Garcia gra, eer ny ardyn mooarey dy ushtey 'sy Reeriaght Unnaneysit, nagh vel ad mooar dy liooar dy hur-smooinaghtyn er feme y chullee shen. T'eh gra nagh nee costys eh foddee Shirveish Carbyd Lheeys Aer y Twoaie Vooar goaill stiagh ayn cheusthie jeh ny eaghtyryn dy argid myr sheshaght ghiastyllagh t'ee geddyn veih Ellan Vannin as dy vel feme er geddyn argid son cummal seose y chullee shoh ayns aght ny aght elley.

Ta feysht er y chooish shoh myr cooish phreaysagh er ve currit roish son Soie Tinvaal Mee Vayrt moghrey ny vairagh liorish Oltey yn Chiare as Feed son Carbory, Balleychashtal as Malew, Jason Moorhouse.

---oooOooo---

As jannoo seose doilleeid cummyssagh elley roish Kiarail Vannin, ta Colleish Reeoil y Voandyrys jeeaghyn er jantys jeidyssagh, lurg da teiy mastey olteynyn y heshaght cheirdey soilshaghey magh dy row 70% jeh olteynyn ta gobbraghey da Kiarail Vannin aarloo dy stholkey, lurg daue jiooldey cheb jeh bishaghey 4% 'syn aill oc son 2024-25. Shoh va'n trass cheb son y traa shoh, as t'ad ooilley er ve jiooldit. 

Ta'n sheshaght cheirdey gra dy row imnea eck nagh row y cheb goaill stiagh faill currit er-ash er-nyn-son t'er naagail Kiarail Vannin hannah ayns ny meeaghyn neayr's lhisagh bree er ve currit da'n bishaghey, as hug ee doolane fo Chiarail Vannin er y chooish.

Ta Stiureyder Ardjynagh y Heear-Hwoaie son Colleish Reeoil y Voandyrys, Simon Browes, gra dy vel eiyrtys y teiy shoh soilshaghey magh y chooish, nagh vel ny olteynyn eck gennaghtyn dy vel ad goll er clashtyn as dy vel ad credjal dy nee femoil eh dy yannoo red ennagh dy gheddyn aght feayslee. T'eh gra dy row y Cholleish cleeir neayr's toshiaght yn oardagh shoh, dy kinjagh nagh nee agh couyr s'jerree ta jantys jeadyssagh, agh dy vel ad cleeir neesht nagh vel agh feeuid fo rieughid er ve currit er yn schlei, yn ymmyrkey profeshoonagh as yn obbyr criticoil son sauchys ec obbreeyn boandyragh rish bleeantyn, as dy vel surransee goll er cur ayns gaue er-coontey creoighys lesh feddyn obbreeyn boandyrys 'syn Ellan.

Ta Mnr Browes gra, choud's ta feme er loayrt mychione ny vees ry heet 'sy nah ynnyd, dy vel yn chooid smoo dy olteynyn er n'yannoo cleeir ny coraaghyn oc, as dy vel ad ayns ynnyd nish dy gholl er gys teiy slattyssagh er jantys jeadyssagh, dy chur kied da nyn olteynyn dy stholkey dy leighoil. T'eh gra dy vel ad shirrey er Kiarail Vannin dy hur-smooinaghtyn er y chaghteraght niartal shoh as dy reayll rish barganeaghyn rish nyn olteynyn.  

Bee feysht currit er y chooish shoh myr cooish phreaysagh ayns Soie Tinvaal Mee Vayrt ec Oltey yn Chiare as Feed son Rhumsaa, ren irree ass doaltattymagh myr Shirveishagh Slaynt as Kiarail y Theay Jerrey Fouyir shoh chaie, Lawrie Hooper.

---oooOooo---

Foast bentyn rish slaynt, ta Slaynt y Theay treishteil, liorish sheeyney magh skeim dy ghreinnaghey oashyn slayntoil ayns skeabey feeackleyn, dy jean shen shareaghyn slaynt veealagh paitchyn. Ren creear mastey paitchyn queig bleeaney dy eash feddyn magh dy row ny smoo na'n kerroo ayrn jeu as va feeackleyn molmit, ny caillt, ny lhieent oc.

Jerrey Geuree mleeaney, dooyrt y reiltys nagh row argid dy ghoaill ayns laue y doilleeid shoh. Agh nish ta'n chlaare dy ghreinnaghey paitchyn dy skeabey ny feeacklyn oc, Mongey Vannin, dy vel sheeynt magh gys Mee Averil. Ta Lhiass-Stiureyder Slaynt y Theay, yn Fer-lhee Ross Keat, gra dy vel feme er jannoo red ennagh dy ghoaill ayns laue ny cooishyn shoh.  

Ta'n Fer-lhee Keat gra dy row yn laa shen dy heeyney magh yn chlaare Mongey Vannin son skeabyn feeackleyn fo oaseirys vees goll er jannoo ec y traa t'ayn 'syn Ellan, as dy row shoh dy aa-lhunney y chlaare ayns cummey noa, ayn t'ad sheeyney magh cur skeabey feeackleyn fo oaseirys gys ooilley ny paitchyn ayns ny bunscoillyn. T'eh gra dy jean ad neesht cur stiagh cur varnish fluoride daa cheayrt 'sy vlein ayns scoillyn gys dy chooilley phaitchey ayns ny bunscoillyn, as dy vel ad jannoo ny share yn earroo dy chouyryn t'ec keayrtee claynt dy chur gys paarantyn aegey dy chur gys ny paitchyn oc as dy yannoo shickyr dy vel skeabey feeackleyn jeant 'syn aght kiart. 

Ta'n Fer-lhee Keat gra myr ayrn jeh'n vynjeig shoh dy obbyr neesht dy jean ad towshan epidemioaylleeagh jeh paitchyn ta 12 vlein dy eash. T'eh gra nurree dy ren ad adysn ta queig bleeaney dy eash, myr shoh dy vel ad goaill toshiaght er troggal jalloo jeh slaynt veealagh ny paitchyn ain as eisht dy vod mayd jannoo ymmyd jeh'n yss shen dy ghoaill toshiaght er cummey ny shirveishyn ain son slaynt veealagh ayns shoh.

Bentyn da slaynt veealagh voght mastey paitchyn, ta'n Fer-lhee Keat gra dy vel eh jeh imnea feer vooar, as dy nee neu-chairys sheshoil t'ayn, fakin dy vel feeackleyn smessey ec paitchyn veih cooylrey s'boghtey na adsyn veih cooylrey s'berchee. T'eh gra dy vel y beeal myr uinnag da'n chorp, as dy vel feme er jannoo shickyr dy vel shin fakin slaynt veealagh myr ayrn jeh slaynt chadjin as foays. T'eh gra dy vel imnea echey mychione ny data va currit magh bentyn da slaynt veealagh paitchyn ta queig bleeaney dy eash 'syn Ellan, as dy vel shoh ny chowrey dy vel Slaynt Theay Ellan Vannin geearree jannoo red ennagh dy chur toshiaght er shareaghey shen.

Va coyrle roish nish mychione cur fluoride 'sy choarys ushtey dy chur eab er hareaghey slaynt veealagh. Ta'n Fer-lhee Keat gra dy vel feanish cleeir dy vel ny three aghtyn shoh dy heet stiagh er y chooish, as argid goll er cur er-nyn-son ayns y chlaare Mongey Vannin, dy vel fluoride 'syn ushtey jannoo yn eer eiyrtys cheddin son slaynt veealagh, myr shoh dy vel shoh yn aght by vie lesh Slaynt y Theay goll er nyn doshiaght lesh shareaghey slaynt veealagh nyn baitchyn.  

Ta'n Fer-lhee Keat cheet er ve ec y lhunney v'ayn y laa shen, as fakin wheesh as ta ny paitchyn goaill soylley jeh. T'eh gra dy vel yn red feer, eer scanshoil, shen jeeraghey er paitchyn 'sy vrastyl failt as ooilley yn raad trooid y vunscoill, as ayns shiartanse dy cheayrtyn ayns ynnydyn ny bleeantyn moghey, as dy vel shin gynsaghey daue oashyn miey. T'eh gra, myr shoh dy vel ad cheet gys scoill marish ny caarjyn oc, dy vel ad jannoo y skeabey feeackleyn oc ry cheilley, as dy vel shen eisht troggal er yn oash shen er-nyn-son goll rhymboo ny s'anmee 'sy vea oc. T'eh gra dy vel shen paart scanshoil jeh'n oyr dy vel shoh cho speeideilagh, er yn oyr dy vel eh troggal seose ny oashyn smoo slayntoil shen as dy vel eh jannoo yn reih smoo slayntoil yn reih sassey.

Ta'n Fer-lhee Keat gra dy vel eh doillee cur enn er un oyr ynrican dy vel slaynt veealagh ec paitchyn 'syn Ellan ny smessey na ayns shiartanse dy vuill elley. T'eh gra dy voddagh eh ve nagh vel paitchyn skeabey ny feeacklyn oc daa cheayrt 'sy laa, freggyrtagh da feanish share, ny foddee dy vel eh nagh vel bee ec paitchyn yn red share, as dy vel ad jannoo scob jeh beeaghyn as palchey shugyr ayndaue, giu joughyn as palchey shugyr ayndaue, myr shoh dy vel eh scanshoil, cha nee ynrican dy yannoo ayrn shoh yn obbyr, agh eisht dy yeeaghyn neesht er ny oyryn s'lhea as foddee dy vel ad cur builley er slaynt veealagh, jeh'n lheid as scobbyn ta goll er goaill sthie, as jannoo shickyr dy vel shin chebbal y coyrle share da paarantyn dy yannoo shickyr dy vel feeackleyn paitchyn tannaghtyn slayntoil, as reesht, dy yannoo reih slayntoil ny reih aashagh. 

Ta'n Fer-lhee Keat gra dy vel oyr y chlaare shoh dy yannoo ny sloo y feme son ny paitchyn shoh dy ve ayns feme jeh lheihys liorish feeackleyr. T'eh gra dy vel yn aght by vie lesh smooinaghtyn er feeackleyrys erbee jeh'n lheid 'syn Ellan ec y traa t'ayn, dy vel eh beggan gollrish tubbyr oonlee, dy vel ny fyseidyn goll, y dhull stiagh ayn, y tubbyr lhieeney roie harrish, as nagh vel y foill son shen er ny feeackleyryn ain ta gobbraghey dy creoi 'syn Ellan, as dy vel shin ayns stayd feer doillee bentyn da entreilys da'n Chirveish Claynt Ashoonagh. T'eh gra, ny vees jeant ec y chlaare shoh, dy vel eh mooghey ny fyseidyn shen, as lhiggey dooin goaill magh y dhull, er yn oyr nagh vel paitchyn erbee ain as t'ad lhiassaghey molkys feeackle, as myr shoh feme oc ve currit da rolley faarkee, as dy vel shin er n'ghoaill magh y dhull as eisht ta caa da feeackleyryn dy ghoaill toshiaght er goaill ayns laue y chooid foast er-mayrn. T'eh gra myr shoh dy vel shoh paart feer scanshoil jeh claare erbee dy aa-chummey feeackleyrys harrish y clane coarys.

---oooOooo---

Ta sheshaght ghiastyllagh bentyn da slaynt inchynagh, Reayrt Noa, gra dy ve imnea bishaghey mychione yn earroo dy leih nagh vel abyl dy gholl er-ash gys yn obbyr oc er coontey drogh-laynt inchynagh. Ta Reayrt Noa er chummal coloayrtyssyn rish yn Tashtey mychione y vishaghey 'syn earroo dy leih as cooney cadjin argidoil ry gheddyn oc 'sy traa sodjey, as gra dy vel yn sheshaght ghiastyllagh jeean dy obbraghey rish y reiltys dy ghoaill ayns laue y chooish.

Ta Reayrt Noa cur coontey j'ee hene myr claare vees cur ablid da sleih liorish cur eab er cooney lheiu dy lhiassaghey strateishyn dy reirey er-nyn-son hene, dy hroggal seose y reenid oc as dy hareaghey y toiggalys oc orroosyn hene. 

Ta oltey boayrd coyrlee Reayrt Noa, John Kermode, ny psycho-oaylleeaght, gra dy vel whilleen aggyrt er traa as couyryn y reiltys, as shen yn ynnyd ta'n kerroo arryltagh cheet stiagh ayn neesht, as dy mennick dy voddagh eh ve ny s'gastey na vod yn reiltys trooid ny oardaghyn echey. T'eh gra dy row ad loayrt rish yn Tashtey er jerrey ny bleeaney nurree mychione imnea ec ny neesht jeu ayns rieughid, dy vel yn Tashtey feer voirit mychione y vishaghey ayns ny earrooyn dy leih nagh vel abyl dy obbraghey as ta shirrey cooney cadjin argidoil 'sy traa sodjey, as nagh vel ad abyl dy heet er-ash gys y vea 'sy voayl obbree. 

Ta Mnr Kermode gra dy vel eh jeeaghyn da Reayrt Noa dy vel claareyn gollrish Caghlaa aarloo son Reayrt Noa, nagh vel eh ynrican mychione ny schleiyn ayns goll er-ash gys obbyr, agh dy vel eh mychione y clane stayd ennaghtagh as boayl 'syn aigney jeh goaill ayrn ayns bea 'sy cho-voodeeys neesht, vees feer scanshoil. T'eh gra dy row eh jeeaghyn dy row shen feer symoil da'n Tashtey myr lhiassaghey, as dy vel eh treishteil foddee dy jean shin fakin tooilley cheet magh ass yn reiltys son shen, as dy beagh son shickyrys Reayrt Noa goaill sym jeh shen, as arryltagh dy chur stiagh ayn, my vees shen yn raad by vie lhieu goll.

Ta Mnr Kermode gra dy vel eh mie er-nyn-son myr tackeyderyn, agh dy vel eh mie er-nyn-son myr fir er-lheh as dy vel eh mie son sleih as t'ad feme eh neesht, myr shoh dy vel shen kiarkyl jesh dy vienys neesht, as dy vel eh treishteil dy bee possible eh dy stiurey eh 'syn Ellan. T'eh gra dy nee aght eh jeh red ennagh ny keayrtyn ta sleih cheet er myr tarmanys broddey as pscho-oaylleeaght broddey, ayn t'ou cur eab er greinnaghey sleih dy yannoo y red kiart, as cur eab er jannoo shickyr dy vel ny coaryssyn argidoil as coonee ayd cur eab er seiy sleih dy meeiley ayns raad resoonagh bee speeideilagh er-nyn-son as son y cho-voodeeys. 

Ta Mnr Kermode gra, foddee dy vel shen yn aght shegin dooin goaill ayns laue shoh. T'eh gra dy nee fer jeh ny raaghyn firrinagh eh, nagh mie lesh peiagh erbee eh, goll er insh liorish peiagh erbee elley ny dy yannoo, as dy vel ny reaghyssyn smoo niartal t'ou jannoo, she adsyn t'ou jannoo er-dty-hon hene as er-son dy vea, shaghey adsyn ta sleih elley insh dhyt dy vel eh ort's jannoo ad as reaghey ad.

---oooOoo---

Moylley as soylley da Annie Kissack, RBV. She Annie Kissack t'er jeet dy ve Reih Bleeaney Vanninan mleeaney, as va sharmaneys dy chur jee yn aundyr arroo y jea, Jesarn yn 15 Mee Vayrt ayns Cabbal Baare Garroo, aynsyn va Annie goaill ayrn ayns cuirrey kiaull lesh y chor, Caarjyn Cooidjagh. 

She'n aundyr syrjey son cultoor 'syn Ellan ta'n Reih Bleeaney Vanninan, as v'eh currit da Annie Kissack son y toyrtys trooid magh ny laghyn eck da crootaght as ynsagh ayns cultoor Vannin, lesh trimmid er-lheh er y Ghaelg, er arraneyn eddyr tradishoonagh as noa-scruit, er reaghyssyn kiaullee as son corryn, er y vardaght, er lettraghys as er shennaghys, as er yn aght t'ee greinnaghey dy chooilley pheiagh ayns feddyn magh mychione cultoor Vannin. Ta'n eiyrtys jeh'n obbyr eck erskyn towse.

Ta caghlaaghyn ayrn cochianglt rish yn aundyr. Hoshiaght ta jalloo ooha jeh Manninan jeant ec Eric Austwick, as y jalloo ny hassoo er clagh vooar ass marmyr Pooyl Vaaish, lesh enmyn jeh ooilley yn sleih t'er n'gheddyn yn aundyr as paart dy quartz veih Baarool, raad va cashtal Manninan, rere shennaghys, chammah's jesheen ayns cummey three cassyn Vannin ass argid Laksey, as va shen currit er y chlagh liorish Mona Inney Ghoolish. Ta'n jalloo as y chlagh feer trome as t'ad nyn shassoo er shasstan foiee. 

Ta boyn currit da'n RBV lesh cummey er yn eddin jeh liorish Jenny Kissack ayns argid as enamel, as ennym yn RBV as y vlein er y cheu elley. Chammah's shen, ta'n RBV geddyn £500, as ta £500 currit da sheshaght ny cooish elley vees er ny reih ec yn RBV. Ta Annie er chur y £500 shen gys yn cheshaght ghiastyllagh ynsee Mooinjer Veggey. 

Moylley as soylley reesht da Annie Kissack, RBV.
 

More from Manx Gaelic